I Yr Eneiniog
WYLO anniddig dwfn fy mlynyddoedd
A'm gwewyr glyw-wyd ar lwm greigleoedd
Canys Merch y Drycinoedd - oeddwn gynt:
Criwn ym mawrwynt ac oerni moroedd.
Dioer wylwn am na welwn fanwylyd,
Tywysog meibion gwlad desog mebyd,
Pan nad oedd un penyd hyd - ein dyddiau,
Ac i'w rhuddem hafau cerddem hefyd.
Un hwyr pan heliodd niwl i'r panylau
Rwydi o wead dieithr y duwiau,
Mi wybum weld y mab mau - yn troi'n rhydd
O hen fagwyrydd dedwydd ei dadau.
Y llanc a welwn trwy'r gwyll yn cilio
I ddeildre hudol werdd Eldorado,
O'i ôl bu'r coed yn wylo, - a nentydd
Yn nhawch annedwydd yn ucheneidio.
Y macwy heulog, paham y ciliodd?
Ba ryw hud anwel o'm bro a'i denodd?
Ei oed a'i eiriau dorrodd , - ac o'i drig
Ddiofal unig efe ddiflannodd.
A'i rhyw ddawn anwar oedd yn ei enaid?
Neu ynteu hiraeth am lawntiau euraid?
O'i ôl mae bro'i anwyliaid - dan wyll trwch
Heb ei wên a'i degwch pur bendigaid.
Minnau o'i ôl yng nghymun awelon,
Troais i gwfert drysi ag afon,
A churiwyd rhychau oerion - i'm deurudd,
Is tawch cywilydd a thristwch calon.
Twrf anniddan y gwynt ar fynyddau,
A gawr allwynin y wig ar llynnau,
Udent ym mhyrth fy nwydau, - oni throes
Gerddi feinioes yn darth a griddfannau.
Un nos oer hunais yn sur ewynnau,
A gwenau aethus y lloergan hithau
Hyd fy hirwallt fu oriau, - a'r crych pêr
Yn wylon dyner fel henoed dannau.
Yno mi gerddais tros drumau gwyrddion
I bau hir-ddedwydd ym mraich breuddwydion;
Hiraeth nid oedd yr awron, - canys caid
Heulwennau euraid a thelynorion.
Yn y bau loyw hon roedd teml ysblennydd
O liwiau breuddwyd a haul boreddydd;
Ac ar ei rhosliw geyrydd - roedd hwyliau
O wyn lumannau fel niwl y mynydd.
Oddi fewn gwelwn orsedd o fynor
Ac arni ogonaid ddi-gryn gynnor;
Ei lais mwyn fel su y môr, - a'i dalaith
O wneuthuriad perffaith rhyw hud porffor.
Yno roedd duwiau cerdd a dyhewyd
A hoen ac asbri pob ieuanc ysbryd;
Nid oedd w^r annedwydd hyd - y wenfro,
Ac ni bu yno o'r drwg nai benyd.
A dull y gwron di-wall a gerais
Ger allor heulog ar y llawr welais,
Ac yn ei lyfn ysgawn lais - yr awron
Hud ag alawon uwch gwybod glywais.
Cans rhyw dduw â rhin ei fedr dewinol
I'w ganaid wefus roes egni dwyfol;
A rhoed lliw disglair hudol - i'w enaid
O hafau euraid yr oes anfarwol.
A rhoed dyhewyd hendre y duwiau
Yn hud anorfod i'w danllyd nerfau,
A chrisiant serch yr oesau - fel haen ddrud
O ryfedd olud ar ei feddyliau.
Ei law fynoraidd gariai lafn eurad
A heriai dras pob diras ei doriad,
Ac ar ei harddaf safiad - gwelwn ddelw
Un allo farw i ennill ei fwriad.
Yna rhyw faddon o dân rhyfeddol
Welid yno trwy olau dewinol;
Wedi hyn y mab denol - o'i fynwes
I hwnnw a fwries y duw anfarwol.
Codwyd y macwy, ac ymhen ennyd
Doi nodau hudol y duwn dywedyd:
Y mab hwn fydd grym y byd, - a'i eiriau
Yn win y duwiau, yn dân dyhewyd.
"Gwn y bydd creulon droeon i'w drywydd,
A du iawn adwyth a byd annedwydd;
Eithr efe athro a fydd, - yn nysg gêl
Y dyddiau anwel ar oed ddihenydd.
"Didlawd felyswawd y dwyfol oesau
Au gloywaf fiwsig lif o'i wefusau;
Ac yn asur dig nosau - pawb a'i gwêl
Yn lloer dawel ac yn allur duwiau.
"Merchyg fel drycin ar flaen y trinoedd,
A baidd â'i anadl ysgwyd byddinoedd;
Ei wy^s a chwâl lynghesoedd, - a'i nerth maith
Ofwya'n oddaith ar wyllt fynyddoedd.
"Geilw ar fywyd o'i benyd a'i boenau
I fyd didranc yr ieuanc foreau,
Ar oes wen liw rhosynnau - ddaw yn ôl
Ar li anfarwol ei nwyf a'i eiriau.
"Er i helynt y gerrynt ei guro,
A bwrw ei hirnych o'r wybyr arno,
Ni wêl hwn ddim a'i blino, - canys bydd
Awen y gwynddydd pellennig ynddo.
Rhyw ddydd llachar ofwya'r tyrfaoedd
I'w oed urddasol 'rôl dadwrdd oesoedd;
Yna holl wae ei drinoedd - dry'n nerfus
Gân ar wefus moliannus ganrifoedd.
Tros wefus ddi-wrid y pyramidiau
Efe a lefair am ddwyfol hafau;
Ac o'i lyfn gofgolofnau - efe fydd
Duw a thywysydd gorymdaith oesau."
Gwelwn y macwy mwy yn tramwyo
I'w henwlad irad yn ôl i dario;
Ond ar hyd Eldorado - llu mwynllais
Yn dawnsio welais, a'r duw'n noswylio.
Galwyd finnau o 'mreuddwyd mawreddog
Gan wyntoedd oerfin cethrin ysgythrog;
A chanai crych ewynog - ar y traeth
Ogonedd hiraeth fy mron gynddeiriog.
II Y Gw^r Gofidus.
Y gw^r mwynllais gerais gynt
Guriodd o gof i'r gerrynt,
Ac aeth o gof atgof oed
Moliangerdd mil o wingoed.
Rhyw welw rwyg rywelwr oedd
Ar hyn yn dod o'r trinoedd:
Nid oedd hud na golud gwyn
I'w grwm olwg, w^r melyn.
Yn ei wallt roedd chwaon hwyr
A nos enaid i'w synnwyr.
A thrwy'r fro oedd yno'n wen
Gan eira, freugaen oerwen,
Nid oedd w^r na channaid ddyn
I'w arddel, ledfyw furddyn.
Lliw drysau llwyd yr oesoedd
Hyd y trwm gardotwr oedd;
A chan ei dristed, dwedyd
Bwy oedd nid allai y byd;
I'w wedd roedd agwedd dreigiau
Welodd fil o ymladdfâu;
A thwrf alaeth rhyfeloedd
Yn y chwa o'i amgylch oedd.
Eithr o'i ing aruthr yngo
A diwyd iaith dwedai o:
"I'w hoed mewn cyflawn adeg
Y gelwais bob dyfais deg;
Ban gawn gynt ar helynt rwydd
Eurglod goruwch pob arglwydd,
Trigais yng nghanol golud
Aneddau aur bonedd hud,
Ac yn serch pob gwenferch gain
Lledais fy ngwenlliw adain;
Tithau a'm bwriaist weithion
O oedfa rwyg serch dy fron.
Heddiw 'rwyn dlawd anniddos,
Yn rhan o wynt chwerw y nos.
"Daear anghyffwrdd duwiau
Ac aml bell ddigwmwl bau
Lle na bu y gwyll yn bod
Diriais o'm mebyd erod
Erwau Valhala'r arwyr
Ar deg Eldorado w^yr.
"Sgrifennais a welais i
A phwyntil haul a phaent lili;
Gwisgais bob traith ag iaith gêl
Cewri'r pellterau cwrel,
A byd hardd pob gwybod hen
Dramwyais i drwym hawen;
A thrwy fil o athrofâu
Heliais i ti feddyliau;
Erod pob rhyw wybod ros
Anwyd om deall dinos.
Enwau'r sêr au niferoedd
A'u lliw yn nail fy llên oedd;
A thrwy drwm a dieithr drais
Erod pob gwyddor huriais.
"Fy nerthoedd tymestl oeddynt
Yn huodl gerdd Handel gynt;
Cenais drom oerlom hirlef
Uffern, a hoff eiriau nef,
A llawer clir gywir gân
O hawddfyd dyn a'i riddfan.
"Mae twrf gwyntoedd cymoedd cau
Yn hud ar fy nghaniadau,
A llam hoyw pob lli miwail
A su dwys isleisiau dail.
Tithau wrandewaist weithian
Fy angerdd, fy ngherdd, fy nghân;
A'r tâl mau fu treisiau trwm
Eiddig warthrudd a gorthrwm.
"A'm hewyd fu'n fflam awen
Mewn llawer i Homer hen;
Gwisgais bob cân â manaur
O geyrydd yr hwyrddydd aur;
Ac yn hedd y nos cawn wau
Soned o wrid rhosynnau;
Ac yn honno atgo hen
Holl hiraeth my^r y lloerwen.
.
"Cenais obaith maith fy myd
A hud ieuanc dyhewyd;
Yn fy ngherdd roedd angerdd wynt
Ac arogl mellt y gerrynt.
Fy awen i, - llef ddofn oedd,
A'i llais a glywr holl oesoedd;
A'r wobr fau fu treisiau trwm
A diarlwy fyd hirlwm.
"O bu ar lawer i baith
Firagl afar y gleifwaith,
Yn ei oddaith a'i weiddi,
Yn ei dân bum henaid i;
Ysgydwais ddur Arthur hen
A chawraidd freichiau Urien;
Am hoywlafn gwenfflam welwyd
Is tywyll oer gestyll llwyd:
Ffoai crin ffeils frenhinedd
Ar gyfyng hynt rhag fy ngwedd.
"Rhin claer pob cronicl euriaith
Yw cyni nghymhelri maith."
"Bûm yn ddraig pan godai gad
Aerwyr i'r trinoedd irad;
A bûm darian i'r gwan gynt
Ar draeth alaeth a helynt;
Ac ar fy rhydd gywir fron
Mae gwaed pob Armagedon.
"Od ymleddais ymgais oedd
Er ennill i ti rinoedd;
A'th ennill o byrth unig
Y nos ddofn a'i theyrnas ddig;
Ac ar y daith hirfaith oed
Lluniais rhag tywyll henoed
Hafod wen i'th fywyd di
O lelog teg a lili.
"Er dy fwyn bu'r crwydrad, ferch,
Trosot bu trinoedd traserch;
A throsot ti gweddîais
A haenau llosg yn fy llais.
Gwyddost, Wen, na fu gennyf
Un Iôn na fawn arno'n hyf.
Eithr daeth oer fâr i'th gariad
A niwl o fro anial frad;
Minnau, fu gynt ym mhenyd,
Yng nghymhelri'r cewri cyd,
A chwythaist o'th serch weithion
Ail ewyn deifl blaen y don.
Eithr ba waeth, ni fathr y byd
Actau ieuanc dyhewyd;
Gwedi cw^yn ac oed cyni,
I'r hafod wen cariaf di:
Yno cei fywn unbennes
Yng ngwlad hardd anneongl des."
"Ffo, w^r crin", ebe finnau,
"I rwyg fyd yr ogofâu,
O'th ôl mae maith ddialydd
O dremyn storm nos a dydd.
Gwell rhag llaw yw'r glaw ar glog
I ymhonnwr crwm heiniog;
Wr di-wawr, o'th garu di
Amarch fy mro f'ai imi".
Ynar gw^r brau garw ei bryd
Giliodd fel cwmwl gwywlyd
Efo'r gwynt cyforiog oedd
Yn cwyno'n niwl drycinoedd;
Eithr o'i ôl roedd dieithr hud
I'r nos amur yn symud.
III Y Merthyr
Yng nghwm fy ngwyll a nghamwedd - oedais i
Ar rawd swrth amhuredd;
Ogylch doi wynt fy nrygedd
O ddinas ddu nos ddi-hedd.
Yno daeth rhyw chwerthin du - o lawer
O greigleoedd pygddu;
Yntau noswynt yn nesu
Fal gawr oer neu ddieflig ru.
Ar hyn trwyr coedydd crinion - heibio daeth
Wynebau du creulon,
A nodau brad nwyd eu bron
Yn eu mil ffurfiau moelion.
Yr ymhonnwr crwm yno - a welwn
Mewn hualau'n rhodio;
Ac olion ing ac wylo
Oedd ar ei ddwys ddeurudd o.
Yn sw^n dig y coedwigoedd - a dirmyg
Yr ystormus wyntoedd
Holais ryw fab o'r niwloedd
Ba oed o wae enbyd oedd.
"Ar antur fer," ebr yntau, - "y daeth gw^r
Ar daith gêl o'r deau;
Heno bydd. cwsg y bedd cau
Ar ei wynion amrannau.
.
"Holai am ryw anwylyd - garodd gynt
Is gwerdd gaer ei febyd;
Er ei mwyn crwydrai mhenyd
A duoer boen tlodi'r byd.
"Dwedai mai caethglud ydoedd - ei fun ef
Yn niwl du ein tiroedd;
Ac amu'r wynt y cymoedd,
Ebr ef, tros ei llwybrau oedd.
"Er hon cydrhwng ein bryniau - ni ddorodd
Ddyhirwawd i'r duwiau;
A bu ofn pan glywai'r bau
Lef ei ysol wefusau.
"Ei fun aethus fynnai weithion - o deml Oes ddideimlad greulon;
I'w diroedd di-bryderon,
I'w wlad deg tros emraid don.
"Gwaeau tost feiddiodd trosti, - o'i hachos
Chwenychodd faith dlodi;
Ei harddwch gollodd erddi
A'i wrid oll i'w gwared hi.
"Eithr er drycin a thrinoedd - a chwerwedd
Carcharau yr oesoedd
I'w enaid nerth byddinoedd
A gwayw dân i'w lygaid oedd.
"I'w neithior tros y moroedd - galwa'i wreng
Gwelw rudd y mynyddoedd;
Ar ei air tyrrai'r tiroedd -
Rhuthr a chyrch anorthrech oedd.
"Deffrowyd y breuddwydion - a hunent
Rhwng ein bryniau llwydion;
A thorf aruthr o feirwon
A fywheid gan y llef hon.
"Gadawent drig y duwiau - tua'r wawr
Megis trin o ddreigiau:
O'u hôl roedd sw^n dialau
Yn holl byrth y dywell bau.
"Ar gw^r tros dduoer geyrydd - a orug
Eu harwain o'u tywydd,
Drwy chwyldro wen ysblennydd,
I ryddid oes werdd ei dydd.
"Yno, ebr ef, cai fanon - ado'i hen
Anghrediniaeth greulon;
Duwiau'r hwyr o'i mynwes drôn,
Eilwaith daw serch i'w chalon.
"Ond diarbed i'w erbyn - y duwiau
Duon a godesyn;
Heno bydd salm y bedd syn
Yn torri trwy'i wallt hirwyn."
.
Yna y llais ddiflannodd, - ar hwyrwynt
Trwy'r oror drist wylodd;
A niwl du anaele dodd
Lwyd dwyni y wlad danodd.
Eithr yn ddirgel rhywelais - heibio oer
Aberoedd du tristlais;
Ac i'r oed doi'r gw^r wawdiais
Yngo fal hud angof lais.
Ar ei grog draw yn crogi - yn ei waed
Gwelwn ef ar drengi;
A'r awel oer a'i phêr li
Hyd ei hirwallt yn torri.
Rhyw aethus lwydwawr weithion - hyd oror
Y dwyrain diglion
Dorrai fel ar arch dirion
Y gw^r gaid ar y grog hon.
Un ennyd cyn ei huno - dywedodd:
Diadwyth a drengo
A dydd ei ddyhewyd o
I'r awyr yn dwyreo.
"Wele, ferch, dyrchafael fydd, - yno tau
Pob rhyw storm annedwydd;
Ac i'r oed is y coedydd
Cariad rhos o'i dranc hir drydd.
"
Dy enaid o'r gwyll dynnais ; - oth herwydd
At ferthyron cerddais;
Cans hiraeth meddf dy leddf lais
Drwy gloiau dur a glywais.
"Ponid gwell ydyw'r poenau - ddaw a gwawr
Tros brudd geyrydd oesau
Na dewis breuglod duwiau
Yn niwl y bell anial bau?
"Cyn hir fe'n hunir ninnau - ym mhaladr
Y melyn foreau;
Eisys mae llewych oesau
Y deyrnas hud ar nesháu."
Weithion di-fraw y tawodd, - ar wawr oer
Ar ei wallt chwaraeodd,
A'i lydain lygaid lwydodd
Yn y tarth cyfrin a'u todd.
Yna holais y niwloedd, - a hwythau
Y creithiog fynyddoedd,
Ai duw hud mewn oed ydoedd,
A'i rhyw wyllt ymhonnwr oedd?
.
IV Y Dyrchafael
A'r huan megis troell
O aur pur uwch y mÿr pell,
Llifodd ias boeth o draserch
I'm mynwes i o'm hen serch;
A llais ar ddull eosydd:
"Wele, ferch, dyrchafael fydd".
Yna wrth borth traeth y bau
Gwelwn sidanog hwyliau
Rhyw long o gwrel, a'i hynt
O deg orwel di gerrynt;
Ar ei bron roedd gw^r o bryd
Rhoslwyn, ag hirwallt dryslyd;
Ataf ei dremyn ytoedd,
A fenw i ar ei fin oedd.
Minnau gan hud a gludwyd
I'r llong ar y dyfnder llwyd;
Wedyn awelon gododd,
A hithau draw ymaith drodd.
O f'ôl roedd hen adfeilion
Yn oer a du ger y don;
Is eu lawnt roedd treisiol wÿr,
A thremyn hen orthrymwyr
Wanwyd gan y mab gwynwawr
Yn nydd mellt ei drinoedd mawr;
Pand yno bu caddug cau
Ac oed hen y cadwynau?
O'm blaen bryd hyn ymdaenai
Y lli mwyn fel mantell Mai;
Ac uwch y môr porffor pell
Weithian ar ddieithr draethell
Roedd cwmwl mawr liw gwawr gêl
Ceyrydd canrifoedd cwrel.
Cyn hir y llong a diries
Wrth ryw bau liw tonnau tes;
A swyn haf glas ei nefoedd
Dros ei thir fel dryswaith oedd,
A thremyn teml ddi-seml sud,
Wele, is coediog olud
Ac iddi o'r gellïoedd
Diri' dorf ar grwydrad oedd.
Ymlaen tua'r deml yno
Hyd erwau aur rhoddais dro,
A phob tlysni ynddi oedd
Fel yn hafal i nefoedd;
Ac ar orsedd unwedd haul
Ym mro hwyr y mÿr araul,
Anwylyd fy mebyd maith
Welwn mewn harddwch eilwaith;
Iddo roedd talaith ruddaur
O hudol sud deilios aur;
Ac i'r llawr rhag ei fawredd
Y syrthiais i wrth ei sedd.
Arglwydd, ebr fenaid, erglyw,
Dy ras eurad afrad yw;
Haeddiant i'th fyd ni feddaf,
Fy Iôr, a'm haneisior Naf,
Canys yn oriau'r cyni
Gwerthais a bradychais di;
Ac yn ing drycin angau
Tybiais ddiwedd dy wedd dau;
Eithr er craith byw eilwaith wyt,
Duw ar dud euraid ydwyt.
"Eilwaith i 'mron dychweli
Fel murmur pêr llawer lli;
Eilwaith 'rwyt ar heolydd
Yn fain rhos, yn fynor rhydd;
Gawr wen im ac utgorn wyt,
A rhi gwlad miragl ydwyt;
Ni ddawr trwy'r byd yr awran
Ond gwrid teg dy gariad tân."
Ar hyn fy arglwydd a drodd,
Ail llif hwyrwynt llefarodd:
"Yn y ddihedd hendre ddu
Gwelais dy drist fygylu;
A gwyliais aethog helynt
Dy gorff llesg is gormes gynt,
A'th serch fel tymestl erchyll
O uthr niwl a chethrin wyll,
A mil o ddu gymylau
Adwyth ag ing wedi'th gau,
Mal eiddig yr ymleddais,
Ac erod, ferch, curiwyd f'ais;
Rhyw isel gur islaw gwerth
Hebot f'ai poen fy aberth.
"Tithau a ddaethost weithion
I'r wlad o wull emrald hon,
Lle 'rwyf fi 'r ôl cyni cyd
Yn dduw pob cain ddyhewyd.
"I'm gwlad fwyn ddiallwynin
Ni ddaw trais na chwerwedd trin;
Canys ysbrydion cynnydd
Elwir i oed fy nheml rydd;
Yno tanllyd ysbryd wyf
A thad pob campwaith ydwyf;
A chyrch llongau'n dyrfâu fil
O dranc y duoer encil
I borth llawen dadeni
Ar amnaid fy enaid i.
"Pob cân anfarwol ganwyd
Ar wefus pob nerfus nwyd,
A brud hen ddiwygwyr bro,
A'u gwronwaith geir yno,
A phob gwae cudd ddatguddir
Yng ngwrid haf di-angred hir.
"Teyrn i'r bau er angau wyf,
A'i godidog hud ydwyf;
Awen ei llên dragywydd,
A'i hoesau aur ynof sydd;
Miliynau'r mellt melynion
I'r bys mau'n fodrwyau drôn;
Ac fel duw di-fraw, llawen,
Adeiniaf fyd y nef wen.
"Er maith sen Prometheus wyf,
Awdur pob deffro ydwyf,
Ar oes well wrth wawrio sydd
Ar dân o'm bri dihenydd."
Ar gw^r glew yno'n tewi,
Nid oedd yn fy enaid i
Onid wyneb a daniwyd
Yn nef pob anfarwol nwyd.
